در دل محله تاریخی ششگلان، یکی از اصیلترین بناهای قاجاری تبریز هنوز نفس میکشد؛ موزه قاجار تبریز. این عمارت ۳۰۰۰ مترمربعی که روزگاری خانه امیرنظام گروسی ـ یکی از چهرههای تأثیرگذار سیاسی دوره ناصرالدینشاه ـ بوده، امروز یکی از مهمترین مقاصد گردشگری تبریز است. دادههای سازمان میراثفرهنگی نشان میدهد که این عمارت در سال ۱۳۷۰ خریداری و پس از تکمیل مرمت در سال ۱۳۸۵ بهعنوان موزه افتتاح شد؛ اتفاقی که باعث شد مجموعهای منحصربهفرد از سکهها، ابزارهای زندگی قاجاری، ادوات موسیقی، اسلحه، اسناد تاریخی و آثار معماری ارزشمند در یک نقطه در دسترس گردشگران قرار گیرد.
معرفی موزه قاجار تبریز
موزه قاجار تبریز یکی از کاملترین و اصیلترین موزههای موضوعی ایران است که در عمارت تاریخی خانه امیرنظام گروسی شکل گرفته؛ عمارتی قاجاری که در قرن سیزدهم هجری ساخته شد و بیش از یکونیم قرن قدمت دارد. این بنا که در سال ۱۳۷۰ با شماره ۱۷۴۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد، پس از بازسازیهای گسترده در سال ۱۳۸۵ رسماً بهعنوان موزه قاجار افتتاح شد و از همان زمان تا امروز، یکی از قطبهای گردشگری تبریز بهشمار میرود.
موزه قاجار از همان لحظه ورود، شما را وارد دنیای قاجار میکند؛ از حیاط آراسته به حوضهای طویل و باغچههای پرگل گرفته تا ایوان سراسری و ستونهای بلند با گچبریهای پیچیده. در تالارهای متعدد موزه، مجموعهای ارزشمند از آثار دوره قاجار نگهداری میشود؛ شامل سکهها، ظروف آبگینه و چینی، ادوات موسیقی، ابزار فلزی، تابلوها، عکسهای تاریخی، اسلحهها، فرامین حکومتی و آثار معماری.
وجود این حجم از اشیا، اسناد و هنرهای وابسته به زندگی قاجاری باعث شده موزه قاجار نهتنها برای گردشگران، بلکه برای پژوهشگران تاریخ، هنر و معماری نیز منبع دادهای معتبر و قابل استناد باشد.
موزه قاجار تبریز کجاست؟
موزه قاجار در یکی از قدیمیترین بافتهای شهری تبریز، یعنی محله ششگلان قرار گرفته است؛ محلهای تاریخی که در دورههای مختلف، محل سکونت رجال، والیان و خانوادههای برجسته تبریز بوده و هنوز هم بخشی از معماری اصیل شهر را در خود حفظ کرده است. انتخاب این محله برای ساخت عمارت امیرنظام گروسی در دوره قاجار کاملاً هدفمند بوده؛ زیرا تبریز در آن دوران شهر ولیعهدنشین و مرکز تصمیمگیریهای مهم سیاسی کشور بهشمار میرفت.
این موزه درست جنب بیمارستان کودکان و پشت مدرسه شیخ عطار قرار دارد و دسترسی به آن از مسیرهای اصلی شهر بسیار آسان است. نزدیکی موزه به مقبرهالشعرا، خانه پروین اعتصامی و چند خانه تاریخی دیگر، این محدوده را به یکی از پربازدیدترین نقاط گردشگری تبریز تبدیل کرده است.
مسیر دسترسی به موزه قاجار
موزه قاجار به دلیل قرارگیری در مرکز تاریخی تبریز، از چند مسیر اصلی و با وسایل حملونقل مختلف قابل دسترسی است. طبق دادههای مسیرهای شهری تبریز، راحتترین راه رسیدن به موزه، حرکت از خیابان چایکنار و عبور از پل قاری است. پس از پل، با پیچیدن به سمت راست در خیابان ثقهالاسلام و ورود به خیابان فرعی شهریار، تابلوهای راهنما شما را مستقیم به ورودی موزه میرسانند.
اگر قصد استفاده از اتوبوس دارید، نزدیکترین ایستگاه به این جاذبه، ایستگاه سید حمزه است که تنها ۶۵۰ متر تا ورودی موزه فاصله دارد و این مسیر در حدود ۸ دقیقه پیاده طی میشود. برای مسافرانی که ترجیح میدهند با مترو تردد کنند، بهترین گزینه ایستگاه میدان ساعت از خط ۱ و ایستگاه ششگلان از خط ۲ است. فاصله ایستگاه ششگلان تا عمارت حدود ۸۰۰ متر است و با یک پیادهروی ۱۰ دقیقهای میتوان به میدان ورودی موزه رسید.
برای مسافرانی که با تاکسیهای اینترنتی یا خودروی شخصی سفر میکنند نیز دسترسی سریع و بدون پیچیدگی فراهم است. مسیرهای اصلی نزدیک به موزه شامل خیابانهای چایکنار، ثقهالاسلام و عباسی هستند و وجود تابلوهای راهنما باعث شده پیدا کردن این جاذبه حتی برای گردشگران غیرمحلی نیز ساده باشد.
امیر نظام گروسی کیست؟
امیر نظام گروسی با نام کامل حسنعلیخان گروسی یکی از برجستهترین رجال سیاسی، ادبی و دیپلماتیک دوره قاجار بود. او در سال ۱۲۰۱ هجری قمری در بیجار متولد شد و بهدلیل تواناییهای نظامی، مدیریتی و فرهنگیاش، خیلی زود به یکی از چهرههای کلیدی در ساختار حکومتی قاجار تبدیل شد. حضور او در سمتهای مهمی مانند وزیر فوائد عامه، وزیرمختار ایران در انگلستان، اتریش، عثمانی و فرانسه، پیشکار آذربایجان، رئیس فوج گروس، سرپرست دانشجویان اعزامی به اروپا و عضو دارالشورای کبری نشان میدهد که نقش او فراتر از یک مقام سیاسی محلی بوده است.
بهاستناد اسناد تاریخی، امیرنظام یکی از اولین افرادی بود که ماشینآلات ضرب سکه، تمبر و چاپ آن را به ایران وارد کرد؛ اقدامی که بعدها تأثیر مهمی بر ساختار اقتصادی و اداری کشور داشت. او همچنین در تأسیس مدرسه مظفریه تبریز و کمک به ایجاد مدرسه رشدیه نقش مؤثری ایفا کرد و از حامیان جدی توسعه علمی، فرهنگی و اجتماعی در خطه آذربایجان بود.
امیر نظام هنگام تصدی سمت پیشکار آذربایجان، عمارت باشکوهی در محله ششگلان تبریز بنا کرد؛ عمارتی که بعدها به نام او ثبت شد و امروز با عنوان موزه قاجار تبریز شناخته میشود. پس از او والیان آذربایجان نیز مدتی در این خانه اقامت داشتند. امیر نظام گروسی در سال ۱۲۸۷ هجری قمری در ماهان کرمان درگذشت و امروز از او بهعنوان یکی از اثرگذارترین چهرههای فرهنگی و اجرایی دوره قاجار یاد میشود.
تاریخچه موزه قاجار تبریز
عمارت امیرنظام گروسی که امروز با نام موزه قاجار تبریز شناخته میشود، در دوران ناصرالدینشاه قاجار ساخته شد؛ زمانی که تبریز مرکز ولیعهدنشینی و یکی از مهمترین کانونهای سیاسی کشور بود. این خانه پس از ساخت، نهتنها محل زندگی امیرنظام گروسی بود، بلکه بعدها والیان آذربایجان نیز در همین عمارت سکونت داشتند. روایتها و اسناد تاریخی نشان میدهد که حتی ناصرالدینشاه در خاطرات سفر خود به فرنگ، چندینبار از شکوه و زیبایی این خانه تمجید کرده است.
با سقوط سلسله قاجار و روی کار آمدن حکومت پهلوی، کاربری عمارت تغییر کرد و برای سالها بهعنوان اداره دارایی و سپس اداره فرهنگ مورد استفاده قرار گرفت. این تغییر کاربریها باعث شد بخشهایی از عمارت دچار آسیب شود و قسمتهایی از آن نیز در گذر زمان از بین برود.
در سال ۱۳۷۰ سازمان میراثفرهنگی این ملک را خریداری کرد و عملیات مرمت آن پس از چند سال بررسی تاریخی و معماری آغاز شد. این مرمتها با هدف حفظ اصالت بنا، حفظ تزئینات قاجاری، احیای حوضخانه و بازسازی ساختار دوحیاطی عمارت انجام شد. نتیجه این تلاشها سرانجام در سال ۱۳۸۵ به ثمر نشست و موزه قاجار بهصورت رسمی افتتاح شد.
معماری موزه قاجار
معماری موزه قاجار تبریز یکی از شاخصترین نمونههای معماری مسکونی قاجاری در شمالغرب ایران است؛ بنایی با مساحت حدود ۳۰۰۰ مترمربع و زیربنای ۱۵۰۰ متر که در دو طبقه و یک زیرزمین ساخته شده و تمامی عناصر آن از اصالت سبک قاجاری پیروی میکنند. فضای بنا به دو بخش اصلی بیرونی و اندرونی تقسیم میشود و این تفکیک، الگوی ثابت خانههای اعیانی دوره قاجار است. از همان لحظه ورود به حیاط، جویهای آب، باغچههای منظم، صدای فوارهها و انعکاس عمارت بر حوضهای طویل تصویری کامل از زیباییشناسی معماری ایرانی ارائه میدهد.
در نمای بیرونی، ایوان سراسری با ۱۶ ستون بلند که سرستونهایشان با گچبریهای ظریف تزئین شدهاند، بیشترین توجه را جلب میکند. پنجرههای ارسی با شیشههای رنگی، طاقنماهای آجری، آینهکاریهای پیشانی بنا و گچبریهای گستردهی دیوارها، همگی در هماهنگی کامل با الگوی معماری قاجاری طراحی شدهاند. مصالح غالب ساختمان شامل آجر، چوب، سنگ و گچ است که در کنار هم ساختاری مقاوم و چشمنواز ایجاد کردهاند.
معماری داخلی نیز کمتر از بیرون چشمگیر نیست. حوضخانه بزرگ زیرزمین، سقفهای طاقدار با آجرچینی منظم، تالارهای مزین به آینهکاری و گچبری، پنجرههای مشبک، و اتاقهایی با تزئینات چوبی، روح اصیل زندگی قاجاری را بازآفرینی میکنند. این بخشها در کنار یکدیگر، موزه قاجار را نهتنها محلی برای نمایش آثار تاریخی، بلکه خود یک اثر معماری ارزشمند و زنده از دوره قاجار ساختهاند.