موزه صدا تبریز یکی از خاصترین جاذبههای فرهنگی شمالغرب ایران است؛ جایی که تجربه بازدید، فقط نگاهکردن به ویترینها نیست، بلکه شنیدن روایتهایی از ۱۵۰ سال تاریخ صدا، موسیقی و تکنولوژی شنیداری کشور است. این مجموعه در خانه تاریخی امیرپرویز، بنایی ثبتملیشده از سال ۱۳۸۴، مستقر شده و بهعنوان اولین موزه تخصصی صدا در ایران شناخته میشود. گنجینه موزه حاصل ۴۰ سال پژوهش و مجموعهداری حسین ساجدی است؛ هنرمندی که سازها، فونوگرافها، رادیوها، ادوات آیینی و آرشیو صوتی ارزشمند قاجار تا امروز را گردآوری کرده تا تصویری دقیق و مستند از سیر تحول صدا در فرهنگ ایرانی ارائه کند. اگر به تاریخ موسیقی، سازشناسی، آیینهای محلی یا تجربههای متفاوت موزهای علاقهمند باشید، موزه صدا یکی از آن مقاصدی است که ارزشش را دارد حداقل یکبار در برنامه سفرتان به تبریز بگذارید.
موزه صدا تبریز کجاست؟
موزه صدا تبریز در یکی از تاریخیترین بافتهای شهر قرار دارد؛ درست در پیادهراه تربیت، یکی از محبوبترین گذرهای فرهنگی تبریز. این موزه در خانه تاریخی امیرپرویز واقع شده؛ بنایی آجری مربوط به اواخر قاجار و پهلوی اول که در کوچه کرباسی قرار دارد و حالا بهعنوان نخستین موزه تخصصی صدا در کشور شناخته میشود. نزدیکی موقعیت موزه به مرکز شهر باعث شده دسترسی به آن با حملونقل عمومی بسیار ساده باشد و بیشتر گردشگران بتوانند بدون نیاز به خودرو شخصی خودشان را به این مجموعه برسانند.
برای رسیدن به موزه، کافی است از ایستگاه متروی میدان ساعت (خط یک) استفاده کنید. فاصله این ایستگاه تا موزه حدود ۴۵۰ متر است و با یک پیادهروی کوتاه میتوانید از ورودی کوچه کرباسی وارد محوطه تاریخی بنا شوید. اگر ترجیح میدهید با اتوبوس بروید، ایستگاه BRT میدان ساعت بهترین گزینه است که با حدود ۵۵۰ متر فاصله بهسرعت شما را به موزه میرساند. قرارگیری موزه در مرکز شهر، کنار بناهایی مثل کاخ شهرداری تبریز، مسجد کبود و موزه آذربایجان، باعث شده این محدوده به یکی از پررفتوآمدترین لوکیشنهای گردشگری تبریز تبدیل شود.
چرا بازدید از موزه صدا تبریز؟
بازدید از موزه صدا تبریز فقط تماشای مجموعهای از سازها نیست؛ این موزه یک تجربه کامل فرهنگی است که تاریخ شنیدن در ایران را با زبانی عینی و ملموس روایت میکند. اگر مقصد شما در تبریز فقط بناهای تاریخی نیست و دلتان میخواهد لایههای کمتر دیدهشده فرهنگ این شهر را بشناسید، موزه صدا یکی از آن نقاطی است که «ارزش افزوده» واقعی به سفرتان میدهد.
نخستین موزه تخصصی صدا در ایران
این مجموعه بهعنوان اولین موزه تخصصی صدا در کشور، مرجعی معتبر برای شناخت سازشناسی، تاریخ ضبط، تکنولوژی شنیداری و فرهنگ موسیقایی ایران است. بخشهای مختلف موزه بر اساس رویکرد پژوهشی چیده شدهاند و همین ساختار، تجربه بازدید را متفاوت و هدفمند میکند.
ساختمان تاریخی امیرپرویز؛ بنای ثبت ملی ۱۳۸۴
موزه در قلب خانه تاریخی امیرپرویز شکل گرفته؛ بنایی میراثی با قدمت بیش از یک قرن که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. معماری آجری، بالکنهای نیمبیضی و اتاقهای تودرتو، نهتنها فضای دلنشینی میسازد، بلکه تجربه شنیداری موزه را تقویت میکند و بازدید را به یک سفر در زمان تبدیل میکند.
گنجینه سازها و ادوات صوتی از ایران و جهان
در تالارهای مختلف موزه، صدها ساز ایرانی، آذربایجانی و جهانی نگهداری میشود؛ از سازهای مضرابی و بادی گرفته تا زهی، کوبهای و کلاویهدار. ادوات صوتی چون رادیوهای لامپی، فونوگرافها، گرامافونهای هندلی و دوربینهای قدیمی نیز بخش دیگری از این مجموعه را تشکیل میدهند. این تنوع، موزه را به یکی از کاملترین مجموعههای صوتی کشور تبدیل کرده است.
آرشیو صوتی کامل از دوره قاجار تا امروز
یکی از ارزشمندترین داراییهای موزه، آرشیوی کمنظیر از صوتهای تاریخی است؛ شامل آوازها، تعزیهها، اذانها، نغمههای محلی و ضبطهای کمیاب دوره قاجار تا روزگار ما. این بخش، منبعی بیرقیب برای پژوهشگران موسیقی، مستندسازان و علاقهمندان فرهنگ عامه به شمار میرود.
کتابخانه تخصصی برای پژوهشگران موسیقی
کتابخانه موزه با حدود ۱۰۰۰ جلد کتاب تخصصی موسیقی، شعر و مطالعات فرهنگ صوتی، یکی از کاملترین مجموعههای مرجع در شمالغرب کشور است. این بخش نشان میدهد که کارکرد موزه تنها نمایش اشیا نیست؛ بلکه نقشی تحقیقاتی، آموزشی و تولید دانش نیز دارد.
آشنایی با موزه صدا تبریز
تاریخچه شکلگیری موزه و نقش حسین ساجدی
موزه صدا تبریز حاصل چهار دهه تلاش و مجموعهداری حسین ساجدی است؛ نوازنده، پژوهشگر و هنرمندی که از دهه ۱۳۵۰ بهصورت تخصصی به جمعآوری سازها، ادوات صوتی، کلونها، زنگولهها و آثار مرتبط با فرهنگ شنیداری ایران پرداخت. در دورهای که بسیاری از این اشیا یا در حال نابودی بودند یا در خانههای قدیمی خاک میخوردند، ساجدی با خرید، مرمت و مستندسازی تکتک این آثار، یکی از کاملترین آرشیوهای خصوصی صوتی کشور را شکل داد. نقطه اوج این مسیر زمانی بود که با حمایت اداره میراث فرهنگی تبریز، خانه تاریخی امیرپرویز برای تأسیس موزه در اختیار او قرار گرفت و در نهایت در سال ۱۳۹۷ نخستین موزه تخصصی صدای ایران افتتاح شد. امروز، بخش مهمی از جذابیت این موزه حضور مداوم ساجدی در مجموعه است؛ او همچنان هدایت علمی، آموزشی و پژوهشی موزه را برعهده دارد و روایتهای دقیق او از تاریخ سازها برای بسیاری از بازدیدکنندگان، یکی از بهترین تجربههای سفر به تبریز به شمار میرود.
معرفی خانه تاریخی امیرپرویز
خانه امیرپرویز یکی از بناهای اصیل محله تربیت تبریز است؛ خانهای دوطبقه با حیاطی سرسبز و باصفا که معماری آن ریشه در سنت خانهسازی تبریز در اواخر دوره قاجار و پهلوی اول دارد. این بنا در سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۲۷۸۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد و یکی از نمونههای معتبر معماری مسکونی تبریز بهشمار میرود. خانه ابتدا متعلق به خانواده کلکتهچی بود و بعدها به مالکیت امیر پرویز رسید؛ نامی که امروز نیز روی بنا مانده است. پس از خرید این خانه توسط حسین ساجدی و آغاز مرمت علمی بنا، فضاها بهگونهای بازآرایی شدند که کارکرد موزه صدا در آن معنا پیدا کند؛ بدون آنکه اصالت معماری تاریخی بنا آسیب ببیند. همین ترکیب ارزشمند—خانهای قدیمی با هویت فرهنگی محلی و محتوایی مدرن و تخصصی در حوزه صدا—موزه را به یکی از تجربههای منحصربهفرد گردشگری در تبریز تبدیل کرده است.
معماری بنا و ویژگیهای فرهنگی آن
معماری خانه امیرپرویز نمونهای قابلتحلیل از الگوی خانههای اعیاننشین تبریز در ۱۰۰ سال گذشته است؛ بنایی با آجرکاریهای ظریف، قوسهای بلند، بالکنهای نیمبیضی، پنجرههای چوبی کشیده و اتاقهای تودرتو. این فرم معماری علاوهبر زیبایی بصری، کارکردی کاملاً مناسب برای موزه صدا دارد؛ چراکه اتاقهای کوچک و پیوسته، گردش صوت و تفکیک تالارها را آسان میکند و بازدیدکننده در هر فضا، تجربه شنیداری متفاوتی دریافت میکند. حیاط بنا نیز با باغچههای قدیمی و مسیر سنگفرششدهاش، نقش یک فضای تنفس فرهنگی را در دل شهر ایفا میکند؛ جایی که پیش از ورود به تالارها، بازدیدکننده بهصورت ناخودآگاه با لحن تاریخی مکان هماهنگ میشود.
طبقه اول موزه صدا تبریز
کتابخانه تخصصی موسیقی
طبقه اول میزبان کتابخانه تخصصی موزه است؛ مجموعهای با حدود ۱۰۰۰ جلد کتاب در حوزه موسیقی ایرانی، آذربایجانی، جهانی، شعر، اتنوموزیکولوژی و تاریخ ضبط. این بخش بیشتر مورد استفاده پژوهشگران، دانشجویان موسیقی و علاقهمندان مطالعات فرهنگی قرار میگیرد. دسترسی به منابع، با هماهنگی مسئول کتابخانه انجام میشود.
کارگاه مرمت ساز
یکی از بخشهای متمایز طبقه اول، کارگاه مرمت سازهای موزه است؛ فضایی که در آن سازهای چوبی، زهی و حتی برخی ادوات صوتی قدیمی، تحت نظارت تیم مرمت، تعمیر و احیا میشوند. این کارگاه نهتنها یک بخش فنی، بلکه یک «آرشیو زنده» است؛ جایی که بازدیدکنندگان میتوانند روند احیای سازهای تاریخی را از نزدیک مشاهده کنند. بسیاری از سازهای موجود در تالارها، پس از ثبت و مرمت همینجا آماده نمایش شدهاند.
طبقه دوم موزه صدا تبریز
طبقه دوم مهمترین بخش موزه است؛ جایی که تالارهای تخصصی صوت و موسیقی در کنار هم قرار گرفتهاند. ترکیب این تالارها ساختاری منسجم ایجاد میکند که بازدیدکننده را از فناوریهای صوتی قدیم تا سازهای ملل و آیینهای محلی هدایت میکند.
۱. تالار ادوات صوتی (تالار استاد اقبال آذر)
یکی از محبوبترین بخشها برای علاقهمندان به نوستالژی صوتی است. در این تالار میتوانید مجموعهای کمنظیر از ابزارهای شنیداری تاریخی را ببینید:
-
انواع فونوگرافها
-
گرامافونهای هندلی
-
رادیوهای نفتی و لامپی
-
تلویزیونهای مبله
-
آپارات و دستگاههای پخش قدیمی
این تالار عملاً روند پیشرفت تکنولوژی شنیداری در ایران را طی ۱۰۰ سال گذشته روایت میکند.
۲. تالار سازهای مضرابی (تالار استاد سلیمی)
این تالار یکی از کاملترین مجموعههای سازهای مضرابی در شمالغرب کشور را در خود جای داده است. در این بخش میبینید:
-
سنتورهای قدیمی
-
تار ایرانی و تار آذربایجانی
-
سهتارهای نفیس
-
چنگ و رباب
-
ماندولین
-
قدیمیترین سیتار نقاشیشده موجود در موزه
تالار سلیمی برای علاقهمندان سازشناسی و نوازندگان تار و سهتار یک مقصد جذاب است.
۳. تالار سازهای بادی (تالار استاد بابایان)
در این تالار، سازهای بادی ایران و جهان کنار هم قرار گرفتهاند:
-
بالابان
-
نی
-
ساکسیفون
-
سازدهنی
-
شیپور قرهنی
-
ترومپت
-
کلارینت دستساز
چیدمان تالار بهگونهای است که تفاوت در جنس صدا، حجم، روشنایی و نقش هر ساز در موسیقی محلی و جهانی بهوضوح قابل درک است.
۴. تالار سازهای زهی آرشهای (تالار استاد زاون)
این تالار به سازهای زهی با آرشه اختصاص دارد و شامل:
-
مجموعهای کامل از کمانچههای ایرانی، آذربایجانی و لری
-
ویولن، ویولا و ویولنسل
-
قیچک
در این بخش میتوان تنوع منطقهای سازهای آرشهای ایران را بررسی کرد.
۵. تالار سازهای کوبهای (تالار استاد فرنام)
این تالار با تنوع بالای سازهای کوبهای، تقریباً بخش بزرگی از رپرتوار موسیقی اقوام ایران را بازنمایی میکند:
-
دف
-
نقاره
-
تنبک
-
دمام
-
طبل
-
درامز
-
قاوال
بخش فرنام برای درک «ریتم» در موسیقی ایرانی بسیار قابل توجه است.
۶. تالار سازهای کلاویهدار
یکی از جذابترین بخشهای طبقه دوم، تالار سازهای کلاویهای است. در این تالار با مجموعهای ارزشمند آشنا میشوید:
-
انواع پیانو
-
ارگهای قدیمی
-
آکاردئون
-
هارمونیکا و ملودیکا
-
ساز گارمون مربوط به دوره تزار
این تالار بهخوبی نشان میدهد که موسیقی غربی چگونه بر فرهنگ شنیداری ایران تأثیر گذاشته است.
۷. بخش کلونها و کوبههای درهای تاریخی
در این بخش، کلونهای قدیمی متعلق به خانهها، کاروانسراها، دارالحکومهها و بازارهای سنتی ایران به نمایش درآمده است. هر کلون، صدای مخصوص خود را روایت میکند؛ صدایی که زمانی کارکرد اطلاعرسانی و هویتی داشته و امروز بخشی از حافظه فرهنگی ماست.
۸. بخش زنگولهها
در این مجموعه، زنگولههای مرتبط با آیینها و کاربردهای مختلف نگهداری میشود:
-
زنگ زورخانه
-
زنگ دادگاه
-
زنگوله شتر
-
زنگهای دوره صفویه تا امروز
این بخش، پیوند میان صدا و آیینهای اجتماعی را نشان میدهد.
زیرزمین موزه صدا تبریز
تالار سخنرانی و نشستها
زیرزمین موزه فضایی است که برای رویدادهای تخصصی طراحی شده؛ یک تالار سخنرانی ۵۰ نفره که محل برگزاری نشستهای پژوهشی موسیقی، جلسات تاریخ شفاهی، کلاسهای آموزشی و یادبود هنرمندان است.
دمای محیط زیرزمین متناسب با فصل تنظیم میشود و فرم آن حالوهوایی مشابه سردابههای تاریخی دارد.
بخش آیینها و ادوات آیینی
در این قسمت آیینهای قدیمی و کمترشناختهشده معرفی میشوند:
-
ادوات تکمخوانی
-
شهر فرنگ و قابهای پردهخوانی
-
زنگهای آیینی و کلیسایی
-
سازهای آیینی مانند «ساز طلب روزی»
خانه تاریخی امیرپرویز
خانه تاریخی امیرپرویز یکی از خانههای شاخص محله تربیت تبریز است؛ بنایی که ریشه آن به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی اول بازمیگردد. این خانه ابتدا محل زندگی خانواده کلکتهچی بوده؛ یکی از خانوادههای سرشناس تبریز که نقش مهمی در بازرگانی آن روزگار داشتند. بعدها بنا به مالکیت فردی به نام امیر پرویز رسید و از همان زمان با این نام شناخته شد. ارزش معماری و اصالت سازه باعث شد خانه در سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۲۷۸۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شود. این ثبت نهتنها جایگاه تاریخی بنا را تثبیت کرد، بلکه زمینهای برای حفظ و احیای حرفهای آن فراهم آورد.
معماری و کاربریهای دوره قاجار و پهلوی
معماری خانه امیرپرویز ترکیبی از الگوهای رایج خانههای اعیانی تبریز در دوره قاجار و پهلوی است. شاخصههای اصلی بنا شامل:
-
آجرکاریهای منظم و ظریف
-
بالکنهای نیمبیضی که در معماری تبریز کمتر دیده میشود
-
درها و پنجرههای چوبی بلند
-
اتاقهای تودرتو و حیاط مرکزی
-
پلههای قدیمی با شیب سنتی
در دوره قاجار، خانه بیشتر کاربری مسکونی داشته و محل زندگی و مهمانیهای خانوادگی بوده است. در دوره پهلوی، تغییراتی در نحوه استفاده از فضاها ایجاد شد، اما ساختار کلی خانه بدون دخالت مخرب حفظ شد. همین اصالت معماری باعث شده امروز بتوان روح تاریخی بنا را در کوچکترین جزئیات آن—از قوسها گرفته تا چیدمان بازشوها—احساس کرد.
نقش خانه در تبدیلشدن به موزه صدا
انتخاب خانه امیرپرویز برای تبدیل به موزه صدا، یک انتخاب تصادفی نبود؛ بلکه تصمیمی هدفمند با سه معیار کلیدی بود:
- هویت تاریخی بنا که کاملاً با تجربه فرهنگی و هنری موزه همخوان است.
- پلان تودرتو و اتاقهای متعدد که امکان ایجاد تالارهای تخصصی صوتی را فراهم میکند.
- موقعیت مکانی مناسب در پیادهراه تربیت، یکی از پررفتوآمدترین گذرهای گردشگری تبریز.
وقتی حسین ساجدی—مجموعهدار و بنیانگذار موزه صدا—این خانه را خرید، ابتدا مرمت علمی بنا آغاز شد و سپس فضاها بر اساس نیازهای نمایشگاهی بازآرایی شدند. نتیجه این فرآیند، ایجاد نخستین موزه تخصصی صدا در کشور در سال ۱۳۹۷ بود؛ جایی که معماری تاریخی و محتوای صوتی یکدیگر را تکمیل میکنند و تجربهای منحصربهفرد برای بازدیدکنندگان میسازند.